Vuâđđčuäjtõõzzsteen sääʹmkulttuur da tââʹv luâtt čõnnâʹtte õʹhtte õhttân čuäjtõsobbvuõttân, kååʹtt taʹrjjad jeäʹlstõõzz da visuaalʼlaž ǩiõččlâsttmõõžž lââʹssen jiânnai teâđ. Vuâđđčuäjtõõzz lie puuʹtʼtam Sääʹm-muʹzei da Luâttkõõskõs õhttsažtuâjast.
Čuäjtõõzzâst lie kueʹhtt vueʹzz: jååʹđtemčuäjtõõzzâst puʹhttep ouʹdde vuuʹd tuâlʼjõžääiʹj da uʹvddep jeävvsid fiʹttjed ânnʼjõžääiʹj, väʹlddčuäjtõõzzâst lie siiskõõzzi Pâʹjj-Lappi luâđ da sääʹmkulttuur ouʹdde puhtti vueʹzz. Čuäjtõõzzâst teeʹmmen lie piʹrǧǧeeemstrategia tââʹv kõrrsõmâs jällmõõžžâst di sääʹm eetnlažvuõđ da ânnʼjõž identiteeʹtt šõddmõš. Obbvuõđin haaʹleep puʹhtted ouʹdde luâđ, oummu da kulttuur vuârrvaikktemkõskkvuõđ Sääʹmjânnmest. Mieʹrren ij leäkku uʹvdded kõʹllʼjeeʹjid tääʹrǩes mättjemčiâss, peʹce vuäǯǯad siʹjjid aiccâd da tobddâd sääʹmvuõđ da Sääʹmjânnam jiõgg.
Jååʹđtemčuäjtõs
Jååʹđtemčuäjtõssâm pohtt ouʹdde äiʹǧǧliinj veäkka saaʹmi historia, vuuʹd luâtthistoria di ooumažkååʹdd šõddmõõžžid jiõŋŋääiʹjest ekka 1998, kuäʹss Sääʹm-muʹzei da luâttkõõskõs Siida ävvni. Čuäjtõõzzâst vuäitak mättjed še jeeʹres sääʹmǩiõli ruåttkõskkvuõđin da vaarvuâlažvuõđâst. Siida pirrõs lij tuâlʼjõžmošttvuʹvdd. Arkeolooglaž käunnsid čuäʹjteei vitriin åʹrnn piâzzak voʹsttjed kaauʹnid, kook lie käunnʼjam tontsteen.
Väʹlddčuäjtõs
Väʹlddčuäjtõõzzsteen Lappi luâtt pirrââtt ääʹrbvuâlaž kulttuur. Čuäjtõs-sââʹj ålggkruuggâst lie 12 jõnn luâttsnimldõkkâd, kook čuäʹjte eeʹjjpooddi mottjummuž. Kruugg pirr vääʹʒʒeeʹn mättjak mõõn nalla jieʹlli da šââdd piʹrǧǧee aarktlaž jällmõõžžin. Čuäjtõs lij määŋgaaicsaž jeäʹlstõs, tõʹnt ko juõʹǩǩ eeʹjjpooddâst lij jiiʹjjes jiõnn- da čuõvvkueʹstlmes. Tälvva skaamm poodd čuäjtõõzzâst še lij seuʹŋŋed, ǩeâđđa kollai muõtti suddmõõžž seuʹrrjõssân vuäjj čuurummuš. Juõʹǩǩ määnpââʹjj âânn seʹst vuâđđteâđaid äimmõõzzâst di päärnaid jurddum ooccâm- da jeäʹlstõstuejjõõzz.
Siiʹsǩ-kruuggâst vuäinak, mäʹhtt saaʹmi jieʹllem da ääʹrbvuâlaž kulttuur lie ǩidd luâđ eeʹǩǩjårrõõzzâst. Oummu da jieʹlli vaajte täʹlvvpihttsid seämma ääiʹj. Oummu da kueʹbǯ doom čuäʹjtet seämma pääiʹǩest ålgg- da siiʹsǩ-kruuggâst. Saaʹmi eetnlaž kåccjummuš, symbool’laž ǩiđđ, sâjjdââtt eeʹǩǩjårrõõzzâst ǩeâđđa. Ääʹrbvuâlaž sääʹmkulttuur lââʹssen čuäʹjtep še modeern sääʹmkulttuur, koon pirr čuäjtõõzzâst lij ääʹrbvuâlaž kulttuur, da tõt lij olgglakka luâđast.
Luâtt- da kulttuurkruuggi kõskkseiʹnnen tuåimmjeei vitriin âʹnne seʹst kuhttuid čuäjtõõzzid õhttsaž aaʹššid. Ålggkruuggâst ǩiõččeeʹn kååʹtt-ne čuäjtõsäʹšš kovvad tiõttum luâtteettmõõžž, leša pââʹjuum kõskkšââʹldest ǩiõččeeʹn seämma äšša vuäǯǯat kulttuur vueiʹnnemkuuʹlm. Luâtt- da kulttuurkruuggi kõõskâst lie ikkân, kooi čõõđ kuâbbteeʹn kaʹrtte eʹtte ođđ elemeeʹnt.